Jeśli uczeń wie, jaki
jest cel lekcji, staje się bardziej odpowiedzialny za swoje uczenie się
Podanie uczniom jasnego celu, sformułowanego jako efekt
pracy na lekcji, zwykle sprzyja jego osiągnięciu. W poradnikach metodycznych i
programach nauczania mamy podane cele, jednak ich język nie zawsze będzie dla
ucznia zrozumiały. Poza tym zwykle jest kilka celów lekcji i nauczyciel może
głowić się nad tym, który z nich jest najważniejszy, który podać uczniom. Warto
wyobrazić sobie końcowy efekt, dowód na to, że na lekcji nie straciliśmy czasu.
Wymagania szczegółowe dotyczące treści nauczania są wyraźnie
określone w podstawie programowej i na tyle jasne, że stanowią doskonały punkt
wyjścia do sformułowania celów poszczególnych lekcji lub bloków zajęć
dotyczących konkretnego zakresu. Główny cel
to zwykle konkretna wiedza lub umiejętność, jaką uczeń powinien w czasie
lekcji nabyć. Określenie celu jest pierwszym działaniem nauczyciela, który
planuje efektywną lekcję, a wszystkie kolejne czynności muszą być bezpośrednio
związane z celem.
W praktyce szkolnej najczęściej podajemy uczniom temat
lekcji, który nie zawsze jest jednoznaczny i tożsamy z celem, jaki chcemy
osiągnąć. Uczeń może więc nie zdawać sobie sprawy z tego, do jakiego punktu ma
dojść. Można sobie wyobrazić sytuację, gdy idziemy z uczniami na spacer do lasu. Jeśli nie określimy celu, do jakiego
mamy dojść, to nasi podopieczni będą szli powoli, być może rozbiegną się, ktoś
zostanie w tyle, a ktoś inny wybiegnie do przodu, a nauczyciel będzie się
niepokoił, czy nic nikomu się nie stanie. Jeśli jednak przedstawimy cel, do
którego podążamy (np. polana w lesie), sposób dojścia (np. wzdłuż oznaczonego
szlaku) i może jeszcze coś atrakcyjnego u celu (np. ognisko, na które po drodze
mamy nazbierać chrust), to uczniowie będą w sposób świadomy zmierzać do celu.
Warto zwrócić uwagę, że na spełnienie wymagań podstawy programowej – to znaczy
sprawienie, by każdy uczeń osiągnął przewidziany w wymaganiach poziom wiedzy i
umiejętności – przewidziano znacznie
więcej godzin, niż zapisano wymagań. Jest to zrozumiałe, bo niektóre wymagania
obejmują więcej niż jedną lekcję, np. „Uczeń opowiada o panowaniu Kazimierza
Wielkiego, z uwzględnieniem powstania Akademii Krakowskiej i uczty u Wierzynka” (historia).
Jednak są również takie – które nie zajmą całej lekcji (np. „Uczeń wskazuje na mapie Kraków i państwo
Kazimierza Wielkiego, umiejscawiając je w czasie” ). Realizacja podstawy programowej nie wymaga
więc nadmiernego pospiechu, znacznie ważniejsza jest dokładność.
Dla nauczyciela określenie celu jest ważne, ponieważ pomoże
mu w odpowiedni sposób zaplanować aktywności uczniów na zajęciach. Określenie celów sprzyja refleksyjnemu
podejściu do proponowanych w podręcznikach i poradnikach dla nauczycieli treści
i metod pracy. Każda klasa jest innym zbiorem niepowtarzalnych indywidualności
o zróżnicowanych potrzebach, tempie pracy, możliwościach. Świadomy celów
nauczyciel będzie modyfikował scenariusz lekcji i przygotuje się na różne warianty.
Łatwiej też podąży za sugestiami uczniów i da im szansę realizowania na lekcji
własnych pomysłów, nierzadko przyspieszających i uatrakcyjniających uczenie
się.
Osobą uczącą się i najbardziej odpowiedzialną za efekt
końcowy jest każdy uczeń. Dlatego też cel
lekcji powinien być sformułowane w taki sposób, by uczeń rozumiał, do czego
powinien dążyć w czasie lekcji, jaki efekt końcowy ma być na tej lekcji
osiągnięty. Przy określaniu celu lub
celów należy zadbać o to, by były one jasne i realne do osiągnięcia w przewidzianym czasie, a jednocześnie –
ambitne, stanowiące wyzwanie dla uczniów.
W formułowaniu celów poznawczych pomocne są cztery wyższe
kategorie taksonomii Benjamina S.Blooma,
określające cele w sferze poznawczej (kognitywnej):
6) Tworzenie (synteza):
skonstruować, podsumować, uogólnić, sporządzić, stworzyć, zaprojektować,
napisać, opracować, skomponować,
rekonstruować, reorganizować, połączyć w całość, generować (język obcy: Uczeń potrafi opracować grę edukacyjną i instrukcję do niej w języku obcym), biologia - Uczeń potrafi skomponować
dzienny jadłospis na podstawie danych osoby (wiek, kondycja fizyczna i
psychiczna), fizyka - Uczeń potrafi
skonstruować model przedstawiający zjawisko fizyczne)
5) Ocena (ewaluacja):
krytycznie ocenić, podać argumenty za i przeciw, osądzić, poprawić, zweryfikować, decydować, krytykować, uzasadnić, oszacować, wywnioskować (język
polski, język obcy - Uczeń potrafi
ocenić postać literacką, informatyka, język polski,
godzina wychowawcza - Uczeń potrafi podać
argumenty za i przeciw korzystaniu z nowoczesnych technologii, różne
przedmioty: Uczeń potrafi uzasadnić
zastosowanie wybranej strategii do rozwiązania problemu)
4) analiza:
rozróżnić, wskazać różnice i podobieństwa,
powiązać, skorelować, przedyskutować, przeprowadzić debatę, przedstawić
wnioski, zakwestionować, wykonać
doświadczenie, zbadać, skategoryzować, rozwiązać, stworzyć diagram (język
niemiecki - Uczeń potrafi
przedstawić różnice i podobieństwa w
systemie oświatowym Polski i Niemiec, matematyka, informatyka - Uczeń
potrafi przedstawić w formie wykresu
warunki lokat terminowych w trzech bankach, matematyka - Uczeń potrafi zakwestionować zasadność utworzenia lokaty w banku A).
3) zastosowanie
wiedzy: interpretować, korzystać,
manipulować, wdrażać, obliczać,
zmieniać, wybierać, konstruować, budować, pokazywać, rozwijać, znaleźć
rozwiązanie, ilustrować, organizować,
rozwiązywać, używać, modyfikować, zaplanować (matematyka - Uczeń umie zinterpretować wykres kołowy, przyroda - Uczeń potrafi zaplanować doświadczenie
ilustrujące przewodzenie ciepła, biologia - Uczeń umie zbudować model
komórki (np. pantofelka) na podstawie rysunku).
Jeśli uczeń wie, jakie
umiejętności i treści powinien opanować, uczy się w sposób świadomy
Elementem oceniania kształtującego nierozerwalnie związanym
z celami i stanowiącym pomost do informacji zwrotnej są właśnie kryteria
osiągnięcia celu, nazywane też nacobezu
– na co będę zwracać uwagę, by
stwierdzić, czy cel został osiągnięty i w jakim stopniu. Kryteria osiągnięcia
celów najłatwiej jest sformułować
zadając sobie pytanie po czym poznam, że moi uczniowie „potrafią”
lub „umieją” to, co założyliśmy w celu głównym. Kryteria osiągnięcia
celów mogą mieć cechy celów
operacyjnych, powinny być konkretne,
mierzalne i szczegółowe. Powinny doprecyzować cel i/lub wskazać kroki, jakie
prowadzą do jego realizacji.
Zadanie sobie pytania, po czym poznam, że cel został
osiągnięty, ułatwia formułowanie
kryteriów. Powinny one być bardzo konkretne, często używa się wręcz liczb do
ich doprecyzowania. W przypadku celu „Opiszesz swojego przyjaciela” mogą to
być:
- podasz imię i wiek przyjaciela
- powiesz, gdzie mieszka
- wymienisz 4 cechy wyglądu zewnętrznego: wzrost, kolor
oczu, kolor włosów, posturę
- wymienisz 6 cech charakteru
- podasz dwie czynności, które lubicie wykonywać razem
- w opisie zastosujesz właściwe formy gramatyczne.
Uczeń dokładnie wie, jaką pracę ma wykonać, jakie są
oczekiwania nauczyciela, a nauczyciel nie ma kłopotu z ocenia pracy ucznia
udzielając mu informacji zwrotnej lub wystawiając stopień zgodnie z ustalonymi
kryteriami. Ta jawność jest jednym z elementów budowania atmosfery uczenia się
opartej na zaufaniu do nauczyciela i samodzielności ucznia. W wielu sytuacjach,
np. w przypadku pisemnej pracy uczniowie
znając cel sami potrafią określić kryteria, zwykle stawiają sobie poprzeczkę
wysoko.
Opracowanie kryteriów osiągnięcia celów jest również
niezwykle pomocne przy konstruowaniu sprawdzianów – nacobezu stanowi gotową
kartotekę. W praktyce podawanie
kryteriów może odbywać się na każdej lekcji bezpośrednio po celach lub też
zbiorczo w momencie, kiedy nauczyciel przystępuje do kolejnego dużego tematu. Technicznym
rozwiązaniem, pozwalającym zaoszczędzić czas na lekcjach jest rozdanie uczniom
gotowych kart z wydrukowanym nacobezu do działu (kilku lekcji). Uczniowie
wklejają je do zeszytów i mogą samodzielnie kontrolować swoje postępy,
odwoływać się do zapisów w przypadku nieobecności. Ważne jest, że uczeń poznaje wymagania do sprawdzianu nie
przed lekcją powtórzeniową, lecz przed
przystąpieniem do uczenia się. Dzięki temu może samodzielnie monitorować
swoje postępy, określać, co już potrafi i wie, a nad czym powinien popracować.
Nauczyciel dzieli się swoją „tajemnicą” z zainteresowanymi, a uczniowie stają
się podmiotami uczenia się, a nie tylko nauczanymi.
Konkretne kryteria okażą się również przydatne w spełnieniu innego wymogu podstawy
programowej, zapisanego w jej wstępie do każdego przedmiotu nauczania. „Każdy
uczeń jest oceniany na co dzień, w trakcie całego roku szkolnego przez swoich
nauczy cieli. Właściwie stosowana bieżąca ocena uzyskiwanych postępów pomaga
uczniowi się uczyć, gdyż jest formą informacji zwrotnej przekazywanej mu przez
nauczyciela (…) Ocenianie bieżące powinno być poprzedzone przekazaniem uczniowi
kryteriów oceniania, czyli informacji, co będzie podlegało ocenie i w jaki
sposób ocenianie będzie prowadzone.”[1].
W formułowaniu nacobezu można zastosować czasowniki zarówno z
wyższych, jak też niższych poziomów
taksonomii Blooma.
2)
Rozumienie:
wyjaśniać, dobierać, przetłumaczyć, lokalizować, porządkować, klasyfikować, opowiedzieć, podać przykłady,
parafrazować itp.
1)
Wiedza:
nazwać, dopasować, definiować, wskazać, podkreślić, rozpoznać, wymienić,
wyliczyć, powtórzyć, uporządkować, wyznaczyć itp.
Cel dla ucznia:
Potrafię krytycznie ocenić
sposób, w jaki Rzymianie rządzili swoim państwem
(Wymaganie z podstawy programowej gimnazjum: uczeń
umiejscawia w czasie i charakteryzuje system sprawowania władzy oraz
organizację społeczeństwa w Rzymie republikańskim i cesarstwie).
Kryteria (dla ucznia)
- wymieniam i wyjaśniam pojęcie: republika, senat, konsul, patrycjusze, plebejusze, trybuni ludowi;
- podaję datę powstania miasta;
- wskazuję, kto był założycielem Rzymu;
- wyjaśniam symbol Rzymu;
- wymieniam wszystkich urzędników, podaję ich zakres obowiązków;
- porównuję sposób rządzenia w Rzymie republikańskim i cesarstwie.
