Poczucie własnej wartości


Wszyscy rodzice i nauczyciele  chcieliby, żeby ich dzieci i podopieczni wyrosły na szczęśliwych, odpowiedzialnych i  samodzielnych ludzi. Warunkiem takiego dobrostanu w życiu jest poczucie własnej wartości - samoświadomość i akceptacja siebie samego takim jakim jestem. Człowiek nie musi być wszechstronnie utalentowany ani nawet szczególnie uzdolniony w konkretnym obszarze. W zupełności wystarczy, jeśli jest uczciwym i empatycznym człowiekiem i realizuje siebie zawodowo, rodzinnie i społecznie.
To, czy poczucie własnej wartości rozwinie się i będzie stanowić podstawę funkcjonowania człowieka, zależy od otoczenia i warunków, w jakich rozwija się dziecko, od postaw i zachowań otaczających go dorosłych i sposobu zaspokajania potrzeb.
Poczucia własnej wartości nie należy utożsamiać z wiarą w siebie. Wiara w siebie zakłada, że podejmuję wyzwania i jestem gotowa do podjęcia rywalizacji. Poczucie własnej wartości pozwala akceptować siebie i dokonywać adekwatnej samooceny bez potrzeby porównywania się z innymi. 

Rozwój dziecka
W miarę rozwoju dziecka  stają przed nim nowe zadania i wyzwania. Zgodnie z koncepcją rozwoju psychospołecznego Erika Eriksona[1] zadania rozwojowe  zależą od wieku dziecka i warunkują jego dalszy rozwój.  Niezaspokojenie w wyniku wystąpienia czynników ryzyka potrzeb sprawia, że w dalszych etapach dziecko może mieć problem z podejmowaniem kolejnych wyzwań. Jednocześnie w kolejnych etapach życia znaczenie zaspokojenia potrzeb z poprzedniego etapu może nieco maleć, ale nadal istnieje!

0 – 1,5 roku               
Zadanie rozwojowe:
  •         zaufanie do otoczenia
  •         poczucie bezpieczeństwa      

Zachowanie dziecka:
  • dziecko nawiązuje interakcje z opiekunami
Potrzeby:
  •        bliskość fizyczna i emocjonalne ciepło
  •         obecność troskliwego opiekuna i jego uwaga skierowana na dziecko
  •         dobre relacje między dorosłymi (brak konfliktów)

Deficyty rozwojowe wynikające z niezaspokojenia potrzeb:
  •         nieufność
  •         brak poczucia bezpieczeństwa
  •         lęk


1,5 – 3 lata    
Zadanie rozwojowe:
  •        autonomia, niezależność
  •         bycie kompetentną i wartościową osobą
  •         ufność wobec siebie
  •      poczucie sprawstwa  

Zachowanie dziecka
  •         dziecko rozpoczyna przypadkową eksplorację i manipulowanie przedmiotami (czasem ludźmi

Potrzeby:
  •      adekwatne do sytuacji stawianie granic
  •          niekrytykowanie dziecka jako osoby
  •      oczekiwania odpowiednie do możliwości dziecka (m.in.  dotyczące treningu czystości)

Deficyty rozwojowe wynikające z niezaspokojenia potrzeb:
  •         wstyd
  •         zwątpienia w siebie
  •         zniechęcenie do wysiłków i wytrwałości w radzeniu sobie z nowymi zadaniami
  •         poczucie niemożności kontrolowania zdarzeń

3 – 6 lat                     
Zadanie rozwojowe
  •         poczucie wolności
  •         poczucie własnej wartości
  •      wiara w siebie jako inicjatora, twórcy

Zachowanie dziecka
  •          dziecko inicjuje działania intelektualne i motoryczne        

Potrzeby:
  •          wzmacnianie inicjatywy dziecka
  •       stawianie wyzwań
  •       akceptacja (brak nadmiernej krytyki)
  •          oczekiwania zgodne z możliwościami dziecka        

Deficyty rozwojowe wynikające z niezaspokojenia potrzeb:
  •         poczucie winy
  •         brak poczucia własnej wartości


6 lat – okres dojrzewania    
Zadanie rozwojowe
  •          poczucie kompetencji           

Zachowanie dziecka
  •         systematyczny rozwój kompetencji
  •          zdobywanie sprawności intelektualnych i motorycznych
  •          rozwój kompetencji społecznych poprzez interakcję z rówieśnikami

Potrzeby:
  •          oczekiwania adekwatne do możliwości dziecka
  •          brak krytyki dziecka jako osoby
  •          docenianie pracy i wysiłku dziecka
  •          możliwość uczenia się na błędach

Deficyty rozwojowe wynikające z niezaspokojenia potrzeb:
  •          negatywna ocena własnych kompetencji i skuteczności
  •          poczucie niższości
  •          brak poczucia własnej wartości


Adolescencja
Zadanie rozwojowe:
  •          poczucie niezależności
  •          odkrycie własnej tożsamości

Zachowanie dziecka:
  •          odgrywanie różnych ról społecznych przed odmienną publicznością w coraz bogatszym świecie społecznym
  •         eksperymentowanie i bunt

Potrzeby:
  •          zrozumienie i uznanie ze strony dorosłych,
  •          brak nadopiekuńczość,
  •          tolerancja dla odmienności  

Deficyty rozwojowe wynikające z niezaspokojenia potrzeb:
  •         zmienne, niejasne poczucie siebie


Potrzeby
Potrzeby rozwojowe, których zaspokojenie buduje poczucie własnej wartości, nie przestają istnieć, gdy dziecko idzie do przedszkola lub do szkoły. Dlatego nauczyciele powinni pamiętać o nich i dysponować wiedzą na temat sposobów ich zaspokajania oraz umiejętnościami umożliwiającymi właściwe postępowanie.  Do najważniejszych potrzeb należą:
1.      Potrzeba bezpieczeństwa i ufności
2.      Potrzeba inicjatywy
3.      Potrzeba autonomii i kontroli
4.      Potrzeba kompetencji
5.      Potrzeba uznania i zauważenia
6.      Potrzeba przynależności

1. Zaspokajanie potrzeby bezpieczeństwa i ufności

(m. in. zależność, opieka, oparcie, spokój, wygoda i wolność od strachu, pewność, że jest się akceptowanym np. w domu czy w zespole klasowym):
  •         Uczeń pracuje w różnych konfiguracjach z innymi uczniami.
  •         Nauczyciel pomaga uczniom rozwiązywać konflikty.
  •         Nauczyciel jest przewidywalny.
  •         Reguły/zasady są zrozumiałe.
  •         Nauczyciel jest ciepły i opiekuńczy.
  •         Akceptujące towarzyszenie w odkrywaniu, badaniu świata.

  1. 2.  Zaspokajanie potrzeby inicjatywy
(m. in. potrzeba inicjowania aktywności, podejmowania decyzji, planowania działań, poczucie sprawstwa):
  •          Rozwijanie zdolności samoobserwacji.
  •          Stwarzanie okazji do działania.
  •         Stwarzanie możliwości podejmowania decyzji, kierowania sobą, wyboru dróg rozwiązań.
  •          Pokazywanie wielu dróg rozwiązań.
  •          Pokazywanie, jak pogodzić interesy dziecka z interesami innych ludzi.
       3. Zaspokajanie potrzeby autonomii i kontroli
(m. in. kontrola nad własnymi zadaniami, nad życiem, samodzielności, niezależności, uznania indywidualnych potrzeb)
  •         Wspólne ustalanie reguł.
  •         Współdecydowanie np. o terminie sprawdzianu, formie sprawdzania wiedzy.
  •         Docenienie samodzielności.
  •      Dostarczanie okazji do podejmowania wyborów i doświadczania ich konsekwencji.
  •         Uczenie rozumienia emocji. Wyjaśnianie ich znaczenia.

     4. Zaspokajanie potrzeby kompetencji
(m. in. potrzeba stawiania przed sobą celów i ich osiągania, zdobywania wiedzy i umiejętności, zaradności, skuteczności, zdobycia uznania, osiągania pozytywnych rezultatów, robienia rzeczy dobrze, pracowitości):
  •         Okazanie zainteresowania rzeczami, które uczeń ceni i potrafi.
  •         Rozpoznanie i podkreślanie jego mocnych stron.
  •         Podkreślanie, co uczeń potrafi.
  •         Nagradzanie cierpliwości i wytrwałości.
  •         Uczenie współpracy w grupie i pełnienia ról społecznych.

    5. Zaspokajanie potrzeby uznania i zauważenia
(m. in. poczucie własnej wartości, wiara w siebie, zaufanie do siebie, wiara w swoje możliwości, kompetencja):
  •         Zachęcanie do komunikowania się.
  •         Wysłuchanie i zauważenie, że wkład ucznia w pracę klasy jest ważny.
  •         Stwarzanie okazji do rozwijania samoświadomości i wiary we własne siły.
   6.  Zaspokajanie potrzeby przynależności
(m. in. przynależności do grupy, „lubienia” w klasie, sympatii ze strony nauczycieli, więzi):
  •        Powierzanie ważnych ról i zadań
  •         Uczestniczenie w formach zajęć grupowych w szkole lub poza szkołą (zawody, konkursy, koła zainteresowań itp..)
  •      Okazywanie szacunku
  •          Okazywanie akceptacji
  •          Docenianie przez dorosłych i rówieśników.
  •       Stwarzanie okazji do doświadczenia powodzenia w jakiejś dziedzinie



[1]  Erik Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, Warszawa 2000.