Jak wprowadzać zasady zachowania?

1.       Ustalanie zasad i reguł zachowania

Ustalając zasady i reguły zachowania skupiamy się na trzech celach:

• każdy uczeń czuje się  w klasie i szkole bezpiecznie;
• każdy uczeń zasługuje na szacunek ze strony innych uczniów i nauczycieli i z szacunkiem odnosi się do innych (uczniów i nauczycieli)
• każdy uczeń ma możliwość uczenia się w klasie.

Tak sformułowane cele łączą w sobie prawa i obowiązki uczniów i nauczycieli: mamy prawo do tego, żeby czuć się bezpiecznie i jednocześnie mamy obowiązek zachowywać się tak, by inni czuli się w naszej obecności bezpiecznie. Mamy prawo do tego, by odnoszono się do nas z szacunkiem, ale też mamy obowiązek okazywać szacunek innym. Mamy prawo uczyć się w sposób, jaki jest dla nas najlepszy, jednocześnie naszym obowiązkiem jest zapewnienie innym uczniom warunków do uczenia się. 

Zadaniem nauczycieli w czasie szkolenia powinno być określenie pewnych „ram” związanych z przedstawionymi celami, sformułowanie  konkretnych zasad i reguł zachowań uczniów, które sprzyjać będą zapewnieniu  bezpieczeństwa, szacunku i efektywnemu uczeniu się.   

Należy zwrócić uwagę na sposób formułowania zasad i reguł zachowania. Niewskazane jest tworzenie zakazów i używanie słowa „NIE” lub „ZABRANIA SIĘ”. Celem jest wskazanie zachowań pożądanych. Informacja dla ucznia „Nie siadaj na parapecie” nie wskazuje jasno i jednoznacznie, czego oczekujemy od niego. Dowcipniś zapyta: „A stać mogę?” lub następnym razem ukucnie.  Lepszym komunikatem będzie: „Zejdź z parapetu”.

1.1. Bezpieczeństwo fizyczne i emocjonalne

Formułując zasady i reguły zachowania w obszarze bezpieczeństwa bierzemy pod uwagę warunki, w jakich funkcjonuje szkoła, środowisko, teren, sposoby spędzania przerw. Inne zasady bezpieczeństwa pojawią się w szkole, która mieści się przy ruchliwej ulicy, a inne – jeśli w bezpośrednim sąsiedztwie  budynku szkoły znajduje się staw lub rzeka. To skrajne przykłady, jednak każda szkoła ma swoja specyfikę i do niej należy dostosować reguły i zasady. Te, które dotyczą bezpieczeństwa i szacunku dotyczyć będą nie tylko zachowania w sali lekcyjnej w czasie, lecz również na przerwach w różnych pomieszczeniach budynku. Najczęściej zwracamy uwagę na to, żeby dzieci nie biegały po schodach i korytarzach, żeby nie popychały się, nie wchodziły na parapety okienne itp.  W określaniu zasad zachowania postaramy się wszystkie reguły formułować w sposób pozytywny – bez słowa „nie”. W niektórych przypadkach będzie to trudnym zadaniem. Możemy stworzyć listę zachowań niebezpiecznych, których należy unikać.

Bezpieczeństwo emocjonalne obejmuje   takie aspekty jak prawo do popełniania błędów, prawo do zadawania pytań, gdy uczeń czegoś nie rozumie, możliwość uzyskiwania pomocy w takich przypadkach.  W szkole nikt nie powinien być wyśmiewany, a sarkazm i ironia bywają dla ucznia bardziej bolesne niż fizyczna agresja.  Bezpieczeństwo oznacza również akceptację ze strony innych (uczniów i nauczycieli). Z pewnością w klasie nie wszyscy uczniowie będą się lubić, jednak  prawem  każdego jest bycie akceptowanym i akceptowanie innych. Zasady i reguły zachowania dotyczące akceptacji łączą się z okazywaniem szacunku.

1.2. Prawo do szacunku

Zachowywanie się z szacunkiem wobec innych oznaczać będzie stosowanie zwrotów grzecznościowych, pytanie o pozwolenie wzięcia rzeczy innych osób, stosowanie określonych zasad dyskusji. Szacunek obejmuje nie tylko zachowanie wobec innych ale też poszanowanie mienia szkolnego. Jasne określenie oczekiwań w tym zakresie ułatwi nauczycielom pracę, wprowadzi lepszą atmosferę, a przede wszystkim umożliwi uczniom wykształcenie nawyków dobrego wychowania

1.3. Prawo do nauczania i uczenia się 

Temu celowi warto poświęcić więcej uwagi w czasie szkolenia, ponieważ głównym celem szkoły jest wykształcenie nawyku uczenia się i zapewnienie każdemu uczniowi możliwości zdobywania wiedzy i umiejętności przewidzianych w podstawie programowej.  Wymaga to stworzenia w klasie warunków sprzyjających uczeniu się.

W klasie od pierwszych chwil lekcji powinien panować  ład i porządek. Ustalenie  reguł związanych z wchodzeniem do klasy, czasem, jaki uczniowie mają na przygotowanie się do zajęć, sposobu rozpoczęcia właściwej lekcji pomaga wytworzyć jasne rytuały, do których uczniowie powinni przyzwyczaić się na początku roku szkolnego i przestrzegać  ich w kolejnych miesiącach nauki.

Reguły zachowania powinny uwzględniać  odpowiedzi na kilka pytań:

·         W jaki sposób uczniowie wchodzą do klasy?

·         Jak będą siedzieć (plan miejsc)?

·         Czego oczekujemy od uczniów w fazie instruktażowej?

·         Jak uczniowie mają zachowywać się w czasie pracy indywidualnej? W jaki sposób sygnalizują zakończenie wykonywania zadania? Co robią po wykonaniu zadania, kiedy część pracy jeszcze pracuje?

·         Jak mają się zachowywać w czasie pracy w grupach? Jaki poziom natężenia  hałasu w czasie pracy w grupach jest do przyjęcia?

Nauczyciele młodszych klas powinni sami postanowić, jakie reguły i zasady będą obowiązywać w szkole, w klasach starszych nauczyciele określają granice dopuszczalnych zachowań uczniów, jednak same zasady warto ustalać wspólnie z uczniami, umożliwiając im określenie własnych  potrzeby . Szczegółowe wskazówki dotyczące ustalania zasad  i reguł zachowania zawierają  materiał.

2.       Wprowadzanie zasad i reguł zachowania

Tradycją szkoły jest rozpoczęcie roku szkolnego od uroczystego apelu i spotkania z wychowawcą. Z rozmów z nauczycielami i dyrektorami szkół wnioskuję, że ten dzień jest przeznaczony na podanie kilku podstawowych informacji,  przedstawienie treści dokumentów szkolnych i sprawy organizacyjne.   Tymczasem ten pierwszy dzień, kiedy jeszcze nie są prowadzone lekcje, kiedy uczniowie są pełni wrażeń po wakacjach i ich nastrój nie sprzyjałby nauce, jest doskonałą okazją do tego, by  przejść z wakacyjnej atmosfery do właściwej atmosfery pracy.

Wprowadzenie zasad i reguł zachowania jest najkrótszym etapem, jednak jego znaczenia nie można przecenić. Uczniowie oczekują od nauczycieli jasnych i przejrzystych oczekiwań i wymagań. W zależności od etapu kształcenia powinny one być niej lub bardziej przedyskutowane z uczniami.

W najmłodszych klasach szkoły podstawowej, kiedy nauczycielka jest jeszcze naturalnym przywódcą zespołu uczniów, dzieci zostają zapoznane z zasadami i regułami obowiązującymi w klasie. Należy jednak nie tylko przedstawić je lecz również wyjaśnić, uszczegółowić.

Czym starsi są uczniowie, tym większy powinien być ich udział w ustalaniu zasad współżycia i współpracy w klasie. Najstarsi – gimnazjaliści i licealiści mogą współtworzyć ramy zachowań pożądanych w klasie opierając się na własnym doświadczeniu. Nauczyciel w tej sytuacji staje się jednym z członków zespołu. Ma prawo sprecyzować swoje oczekiwania i warunki, jakich oczekuje od uczniów oraz przekazać ustalenia grona pedagogicznego. Dobrze jest jednak doprowadzić uczniów do takich zasad i reguł, jakie sobie zaplanowaliśmy. Zadając pytania i przedstawiając propozycje. Czym większe będzie poczucie sprawczości u uczniów, tym chętniej i łatwiej przyswoją obowiązujące zasady.   Ciekawym i rozwijającym rozwiązaniem może być  połączenie wspólnego z uczniami wypracowania zasad zachowania w czasie lekcji z wyborem stwierdzeń bardziej ogólnych, np. cytatów. Możemy w tym celu sięgnąć do starożytnych Greków lub sentencji (materiał   ).  Mogą one stanowić wstęp do dyskusji w pierwszym dniu zajęć.

Końcowym efektem wprowadzania zasad powinno być ich spisanie w formie klasowej umowy. Powinna ona znajdować się w widocznym miejscu klasy, należy wysłać ją również rodzicom uczniów.

Niektóre z zasad można przedstawić w formie graficznej. Powieszone  w widocznym miejscu klasy piktogramy lub rysunki oznaczające  „CISZEJ” (np. rysunek gałki radiowej lub suwaka) ,  „PODNIEŚ RĘKĘ”  (rysunek dłoni), „SŁUCHAMY” (ucho z przyłożoną dłonią) mogą okazać się bardzo pomocne. Innym rozwiązaniem będą ustalone sygnały niewerbalne.

Materiały  pomocnicze

1.       Scenariusz zajęć  (proponowany scenariusz dotyczy 1 dnia zajęć w roku szkolnym)

Czynności wstępne: zastanów się, w jaki sposób ustawisz krzesła, jakie materiały będą potrzebne, kogo z nauczycieli poprosisz o współprowadzenie zajęć, ile  czasu poświęcisz na zajęcia wprowadzające, jakie dokumenty szkolne (lub ich fragmenty) wykorzystasz, z jakimi dokumentami szkolnymi powinieneś/powinnaś zapoznać uczniów.

1.       Powitanie i integracja. W zależności od tego, czy uczniowie znają się z poprzedniego roku szkolnego, czy też nie, zaplanuj integrację zespołu klasowego. Należy przewidzieć czas na rozmowy między uczniami, „odreagowanie” wakacji. W przypadku każdej klasy warto wprowadzić zabawę „Wszyscy, którzy tak jak ja…”  - wszyscy siedzą w kręgu na krzesłach. Nauczyciel odstawia swoje krzesło na bok i staje pośrodku kręgu rozpoczynając zabawę np. „wszyscy, którzy tak jak ja lubią siatkówkę/potrafią pływać/jedzą śniadanie/lubią muzykę rockową/byli nad morzem zmieniają miejsca”. Osoba, która nie znajdzie wolnego miejsca pozostaje w kręgu i kontynuuje zabawę.  Po pewnym czasie uczniowie są już przemieszani i możemy przystąpić do kolejnych aktywności.

2.       Cele spotkania. Przedstaw uczniom cele spotkania: ustalenie zasad i reguł zachowania w klasie, poznanie lub przypomnienie obie prawa szkolnego (system oceniania, ocenianie zachowania, inne regulaminy itp.)

3.       Ustalenie zasad zachowania w klasie. Przedstaw i wyjaśnij uczniom cel wprowadzenia zasad i reguł zachowania: każdy uczeń czuje się  w klasie i szkole bezpiecznie; każdy uczeń zasługuje na szacunek ze strony innych uczniów i nauczycieli i z szacunkiem odnosi się do innych (uczniów i nauczycieli); każdy uczeń ma możliwość uczenia się w klasie. W zależności od wieku uczniów zaplanuj sposób przedstawienia i wyjaśnienia uczniom zasad i reguł określonych przez nauczycieli. Możesz skorzystać z sentencji i cytatów (załącznik 21)     Zastanów się i zaplanuj aktywności uczniów, np.. wykonanie ilustracji do poszczególnych reguł, napisów, plakatów lub piktogramów.  Pamiętaj o tym, że uczniowie mogą dodać woje specyficzne reguły i zasady.

4.       Prawo szkolne. Zastanów się, jak w aktywny sposób uczniowie mogą poznać lub przypomnieć sobie zasady prawa wewnątrzszkolnego i zaplanuj odpowiednie formy pracy.

2.       Cytaty:

„Kto z szacunkiem odnosi się do innych – szanuje siebie” (Jan Chryzostom, Homilie)

- jesteśmy życzliwi, nie przerywany sobie nawzajem, szukamy  rozwiązań konfliktów, jesteśmy przygotowani do lekcji 

 „…jeśli chcesz w czymś nabyć wprawy, musisz to czynić systematycznie” (Epiktet, Diatryby, II, 18)

- pracujemy na lekcji systematycznie i odrabiamy prace domowe

„Próba nie hańbi” ((Epiktet, Diatryby, IV, 1)

- podejmujemy próbę wykonani zadania nawet jeśli wydaje nam się trudne, mamy prawo do błędów

„Każdy dzień zawsze czegoś nowego cię uczy” (Eurypides)

- jesteśmy zaangażowani i pracujemy na lekcji, żeby się czegoś nowego nauczyć

„Bądź zadowolony, jeśli choć krok zrobisz najmniejszy” (Marek Aureliusz, Rozmyślania, IX, 29)

- cieszymy się nawet z małych dokonań, doceniamy pracę swoją i koleżanek i kolegów

„Mamy zachowywać się wobec innych tak, jakbyśmy sobie życzyli, ażeby i oni się wobec nas zachowywali” (Arystoteles, w:Diogenes Laertios, V 1, 21)

- nie przeszkadzamy innym w pracy, rozmawiamy tylko na temat lekcji, pomagamy innym, akceptujemy błędy innych, nie wyśmiewamy nikogo

 „Słabością jest ucieczka przed trudnościami” (Arystoteles, Etyka nikomachejska, 1116 a 10)

- podejmujemy wyzwania, staramy się pracować intensywnie przez całą lekcję, nie boimy się wysiłku, wiemy, że musimy być szczególnie skupieni

Korus K., Cytaty greckie na każdą okazję, Wyd. Literackie,  2005

Sentencje:

„Każdy potrzebuje czasu, żeby myśleć i uczyć się”

 „Każdy uczy się na swój sposób i we własnym tempie”

„Błędy zdarzają się każdemu, w ten sposób też się uczymy”

„Mądrze jest prosić o pomoc, nikt nie musi radzić sobie sam”

Harmin M., Duch klasy. Jak motywować uczniów do nauki?, wyd. Civitas, Warszawa 2008, str. 53-54

3.       JĘZYK STEROWANIA ZACHOWANIEM UCZNIÓW

1.Taktyczne ignorowanie jest świadomym działaniem nauczyciela polegającym na niereagowaniu na niektóre zachowania uczniów, takie jak wzdychania, miny i fochy w reakcji na polecenia nauczyciela. Nas interesuje wykonanie polecenia, skupianie się na sprawach wtórnych nie służy niczemu, a powoduje niepotrzebna stratę czasu i energii. Takie zachowania uczniów są często prowokacyjne, służyć mogą rozpoczęciu swoistej gierki. Ich zignorowanie i spokojne kontynuowanie lekcji lub życzliwe potraktowanie, np. uśmiech, wyraźnie pokazuje uczniom, że nauczyciel jest skupiony na nauczaniu, że jest pewny siebie i rozluźniony. Tym samym – bardziej godny zaufania i szacunku.

Taktyczne ignorowanie przydatne jest również w sytuacji, gdy niektórzy uczniowie wykrzykują odpowiedzi. Spokojne wskazanie ucznia, który ma udzielić odpowiedzi pochwalenie go (nawet jeśli tylko powtórzył usłyszane od wyrywających się zdanie) daje uczniom wyraźny sygnał, że nauczyciel przestrzega zasad i tego samego oczekuje od klasy.

2.Taktyczna pauza to krótkie zawieszenie głosu po pierwszych słowach. W ten sposób nauczyciel daje uczniom czas  na skupienie uwagi na nauczycielu. Taktycznej pauzie powinien towarzyszyć kontakt wzrokowy z uczniami. Zwykle uczniowie sami zwracają uwagę zagadanym lub zajętym pracą kolegom.

3.Sygnały niewerbalne to najczęściej ustalone z klasą sposoby pokazywania, czego nauczyciel oczekuje w danej chwili od uczniów (np. zasada podniesionej ręki oznaczająca: „kończymy pracę, jesteśmy cicho, słuchamy nauczyciela”). Może to być też wskazanie na umieszczony w klasie piktogram oznaczający „Ciszej” lub „Słuchamy”.

4.Instrukcja dotyczące zachowania to najprostsza i najczęściej stosowana forma komunikowania uczniom oczekiwań. Powinna być krótka, zwięzła i pozytywna – czyli określa zachowanie pożądane. Zamiast trybu rozkazującego warto stosować pierwszą lub drugą osobę liczby mnogiej, nawet jeśli zwracamy się do jednej osoby, która w tym momencie zachowuje się niewłaściwie.  Np. zamiast: „Darek, nie patrz przez okno, nie rozpraszaj się!” – „Darek, teraz czytamy, dziękuję”. Używanie słowa „dziękuję” zamiast „proszę” sygnalizuje, że nauczyciel jest pewny iż uczeń wykona jego polecenie.

5.Przypomnienie o zasadach polega na odwołaniu się do umowy: „Mamy zasadę, że pracujemy głosem partnerskim” lub „Jaką mamy zasadę na zgłaszanie się do odpowiedzi?”

6.Pozytywny wstęp/odwrócenie uwagi szczególnie sprawdza się w klasach, które chętnie pracują i z którymi mamy dobry kontakt. Polega na okazaniu zainteresowania i docenieniu pozytywnych aspektów tego, co uczniowie robią. Np. w czasie pracy w grupie uczniowie rozmawiają zbyt głośno, z dużym zapałem dyskutują na temat możliwych rozwiązań. Nauczyciel podchodzi i mówi cicho i spokojnie: „Widzę, że macie mnóstwo pomysłów i jesteście podekscytowani, świetnie. Pamiętajcie o partnerskim głosie, ciszej!”. Przy okazji chciałabym zwrócić uwagę na małe słówko „ale” – unikajmy go w takich sytuacjach, najczęściej bowiem niweczy znaczenie pozytywne naszej wypowiedzi.

7.Pytania bezpośrednie służą temu, by uczniowie sami określili, czy postępują właściwie: Co teraz robisz? Co powinieneś robić? Jak to zrobisz?  Pytanie „dlaczego” w sytuacji dyscyplinującej mija się z celem i brzmi z reguły oskarżycielsko: „Dlaczego patrzysz przez okno zamiast czytać?”, Jakiej spodziewamy się odpowiedzi? Bo za oknem dzieją się ciekawsze rzeczy?

8.Kierowany wybór daje uczniowi możliwość „wyjścia z twarzą” z niezręcznej sytuacji. Jeśli uczeń na lekcji wyjął telefon komórkowy (często dzieci sprawdzają, która jest godzina)  możemy dać uczniowie możliwość zdecydowania, gdzie go odłoży: „Michał, połóż telefon na moim biurku albo schowaj go do plecaka, dziękuję”.

9.Częściowa zgoda przydaje się szczególnie w sytuacjach, kiedy uczniowie dają nam do zrozumieni, że inni nauczyciele tolerują zachowania, których my zabraniamy.

Przykład: Uczniowie grają na korytarzu w piłkę, a gdy zwracamy im uwagę: „Odłóżcie piłkę, na korytarzu nie gramy” stwierdzają: „A pani Lewicka pozwala”. Dyskusja z uczniami na ten temat mija się z celem, bo może podważyć autorytet pani Lewickiej, uczniowie mogą kłamać, bezpieczeństwo dzieci na korytarzu jest najważniejsze. Odpowiadamy; „Może i tak (częściowa zgoda). Zasada zachowania na korytarzu mówi, że tu nie gramy. Odłóżcie więc piłkę. Dziękuję”

10.Asertywny komentarz może mieć różne stopnie nasilenia w zależności od sytuacji i zachowania, na które w ten sposób reagujemy. Powinien zawierać opis faktu: „Spóźniłeś się”, odwołanie do zasad: „Przypominam o zasadzie punktualności”  i oczekiwanie: „wierzę, że to się nie powtórzy”. Inaczej będziemy rozmawiać z tym samym uczniem, jeśli  naszego oczekiwania nie spełnił. Opis: „kolejny raz spóźniłeś się. To niedopuszczalne. Chcę, żebyś został dziś po lekcjach”. Ważne jest, by nie przedłużać dyskusji z uczniem i jak najszybciej przywrócić normalny tok lekcji. 

4.       Przykładowy  kontrakt między wychowawca i uczniami:

„Szkoła jest miejscem nauki i zależy nam na tym, żebyśmy wszyscy mogli uczyć się w jak najlepszych warunkach. I dlatego:

1. Jesteśmy wobec siebie uprzejmi i życzliwi
2. Unikamy zachowań niebezpiecznych dla siebie i innych
3. Jesteśmy zawsze przygotowani do lekcji
4. Staramy się osiągnąć cele lekcji
5. Pomagamy sobie nawzajem
6. Zachowujemy się na lekcjach spokojnie i rozmawiamy cicho
7. W czasie pracy indywidualnej milczymy i wykonujemy zadanie
8. Jeśli mamy kłopot z wykonaniem zadania – pokazujemy czerwoną kartę i spokojnie czekamy na pomoc nauczyciela
9. Jeśli skończymy zadanie – pokazujemy zielona kartkę i spokojnie czekamy na nauczyciela
10. W czasie dyskusji słuchamy uważnie innych i wypowiadamy się, gdy przyjdzie na nas kolej

Na podstawie:

• Bill Rogers, Dyscyplina w szkole. Rzecz o zachowaniu, Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna,2009r.