Poczucie własnej wartości

Wszyscy rodzice i nauczyciele  chcieliby, żeby ich dzieci i podopieczni wyrosły na szczęśliwych, odpowiedzialnych i  samodzielnych ludzi. Warunkiem takiego dobrostanu w życiu jest poczucie własnej wartości - samoświadomość i akceptacja siebie samego takim jakim jestem. Człowiek nie musi być wszechstronnie utalentowany ani nawet szczególnie uzdolniony w konkretnym obszarze. W zupełności wystarczy, jeśli jest uczciwym i empatycznym człowiekiem i realizuje siebie zawodowo, rodzinnie i społecznie.

To, czy poczucie własnej wartości rozwinie się i będzie stanowić podstawę funkcjonowania człowieka, zależy od otoczenia i warunków, w jakich rozwija się dziecko, od postaw i zachowań otaczających go dorosłych i sposobu zaspokajania potrzeb.

Poczucia własnej wartości nie należy utożsamiać z wiarą w siebie. Wiara w siebie zakłada, że podejmuję wyzwania i jestem gotowa do podjęcia rywalizacji. Poczucie własnej wartości pozwala akceptować siebie i dokonywać adekwatnej samooceny bez potrzeby porównywania się z innymi. 

Rozwój dziecka

W miarę rozwoju dziecka  stają przed nim nowe zadania i wyzwania. Zgodnie z koncepcją rozwoju psychospołecznego Erika Eriksona[1] zadania rozwojowe  zależą od wieku dziecka i warunkują jego dalszy rozwój.  Niezaspokojenie w wyniku wystąpienia czynników ryzyka potrzeb sprawia, że w dalszych etapach dziecko może mieć problem z podejmowaniem kolejnych wyzwań. Jednocześnie w kolejnych etapach życia znaczenie zaspokojenia potrzeb z poprzedniego etapu może nieco maleć, ale nadal istnieje!

0 – 1,5 roku               

Zadanie rozwojowe:

•         zaufanie do otoczenia
•         poczucie bezpieczeństwa      

Zachowanie dziecka:

• dziecko nawiązuje interakcje z opiekunami

Potrzeby:

•        bliskość fizyczna i emocjonalne ciepło
•         obecność troskliwego opiekuna i jego uwaga skierowana na dziecko
•         dobre relacje między dorosłymi (brak konfliktów)

Deficyty rozwojowe wynikające z niezaspokojenia potrzeb:

•         nieufność
•         brak poczucia bezpieczeństwa
•         lęk

1,5 – 3 lata    

Zadanie rozwojowe:

•        autonomia, niezależność
•         bycie kompetentną i wartościową osobą
•         ufność wobec siebie
•      poczucie sprawstwa  

Zachowanie dziecka

•         dziecko rozpoczyna przypadkową eksplorację i manipulowanie przedmiotami (czasem ludźmi

Potrzeby:

•      adekwatne do sytuacji stawianie granic
•          niekrytykowanie dziecka jako osoby
•      oczekiwania odpowiednie do możliwości dziecka (m.in.  dotyczące treningu czystości)

Deficyty rozwojowe wynikające z niezaspokojenia potrzeb:

•         wstyd
•         zwątpienia w siebie
•         zniechęcenie do wysiłków i wytrwałości w radzeniu sobie z nowymi zadaniami
•         poczucie niemożności kontrolowania zdarzeń

3 – 6 lat                     

Zadanie rozwojowe

•         poczucie wolności
•         poczucie własnej wartości
•      wiara w siebie jako inicjatora, twórcy

Zachowanie dziecka

•          dziecko inicjuje działania intelektualne i motoryczne        

Potrzeby:

•          wzmacnianie inicjatywy dziecka
•       stawianie wyzwań
•       akceptacja (brak nadmiernej krytyki)
•          oczekiwania zgodne z możliwościami dziecka        

Deficyty rozwojowe wynikające z niezaspokojenia potrzeb:

•         poczucie winy
•         brak poczucia własnej wartości

6 lat – okres dojrzewania    

Zadanie rozwojowe

•          poczucie kompetencji           

Zachowanie dziecka

•         systematyczny rozwój kompetencji
•          zdobywanie sprawności intelektualnych i motorycznych
•          rozwój kompetencji społecznych poprzez interakcję z rówieśnikami

Potrzeby:

•          oczekiwania adekwatne do możliwości dziecka
•          brak krytyki dziecka jako osoby
•          docenianie pracy i wysiłku dziecka
•          możliwość uczenia się na błędach

Deficyty rozwojowe wynikające z niezaspokojenia potrzeb:

•          negatywna ocena własnych kompetencji i skuteczności
•          poczucie niższości
•          brak poczucia własnej wartości

Adolescencja

Zadanie rozwojowe:

•          poczucie niezależności
•          odkrycie własnej tożsamości

Zachowanie dziecka:

•          odgrywanie różnych ról społecznych przed odmienną publicznością w coraz bogatszym świecie społecznym
•         eksperymentowanie i bunt

Potrzeby:

•          zrozumienie i uznanie ze strony dorosłych,
•          brak nadopiekuńczość,
•          tolerancja dla odmienności  

Deficyty rozwojowe wynikające z niezaspokojenia potrzeb:

•         zmienne, niejasne poczucie siebie

Potrzeby

Potrzeby rozwojowe, których zaspokojenie buduje poczucie własnej wartości, nie przestają istnieć, gdy dziecko idzie do przedszkola lub do szkoły. Dlatego nauczyciele powinni pamiętać o nich i dysponować wiedzą na temat sposobów ich zaspokajania oraz umiejętnościami umożliwiającymi właściwe postępowanie.  Do najważniejszych potrzeb należą:

1.      Potrzeba bezpieczeństwa i ufności

2.      Potrzeba inicjatywy

3.      Potrzeba autonomii i kontroli

4.      Potrzeba kompetencji

5.      Potrzeba uznania i zauważenia

6.      Potrzeba przynależności

1. Zaspokajanie potrzeby bezpieczeństwa i ufności

(m. in. zależność, opieka, oparcie, spokój, wygoda i wolność od strachu, pewność, że jest się akceptowanym np. w domu czy w zespole klasowym):

•         Uczeń pracuje w różnych konfiguracjach z innymi uczniami.
•         Nauczyciel pomaga uczniom rozwiązywać konflikty.
•         Nauczyciel jest przewidywalny.
•         Reguły/zasady są zrozumiałe.
•         Nauczyciel jest ciepły i opiekuńczy.
•         Akceptujące towarzyszenie w odkrywaniu, badaniu świata.

1. 2.  Zaspokajanie potrzeby inicjatywy

(m. in. potrzeba inicjowania aktywności, podejmowania decyzji, planowania działań, poczucie sprawstwa):

•          Rozwijanie zdolności samoobserwacji.
•          Stwarzanie okazji do działania.
•         Stwarzanie możliwości podejmowania decyzji, kierowania sobą, wyboru dróg rozwiązań.
•          Pokazywanie wielu dróg rozwiązań.
•          Pokazywanie, jak pogodzić interesy dziecka z interesami innych ludzi.

       3. Zaspokajanie potrzeby autonomii i kontroli

(m. in. kontrola nad własnymi zadaniami, nad życiem, samodzielności, niezależności, uznania indywidualnych potrzeb)

•         Wspólne ustalanie reguł.
•         Współdecydowanie np. o terminie sprawdzianu, formie sprawdzania wiedzy.
•         Docenienie samodzielności.
•      Dostarczanie okazji do podejmowania wyborów i doświadczania ich konsekwencji.
•         Uczenie rozumienia emocji. Wyjaśnianie ich znaczenia.

     4. Zaspokajanie potrzeby kompetencji

(m. in. potrzeba stawiania przed sobą celów i ich osiągania, zdobywania wiedzy i umiejętności, zaradności, skuteczności, zdobycia uznania, osiągania pozytywnych rezultatów, robienia rzeczy dobrze, pracowitości):

•         Okazanie zainteresowania rzeczami, które uczeń ceni i potrafi.
•         Rozpoznanie i podkreślanie jego mocnych stron.
•         Podkreślanie, co uczeń potrafi.
•         Nagradzanie cierpliwości i wytrwałości.
•         Uczenie współpracy w grupie i pełnienia ról społecznych.

    5. Zaspokajanie potrzeby uznania i zauważenia

(m. in. poczucie własnej wartości, wiara w siebie, zaufanie do siebie, wiara w swoje możliwości, kompetencja):

•         Zachęcanie do komunikowania się.
•         Wysłuchanie i zauważenie, że wkład ucznia w pracę klasy jest ważny.
•         Stwarzanie okazji do rozwijania samoświadomości i wiary we własne siły.

   6.  Zaspokajanie potrzeby przynależności
(m. in. przynależności do grupy, „lubienia” w klasie, sympatii ze strony nauczycieli, więzi):

•        Powierzanie ważnych ról i zadań
•         Uczestniczenie w formach zajęć grupowych w szkole lub poza szkołą (zawody, konkursy, koła zainteresowań itp..)
•      Okazywanie szacunku
•          Okazywanie akceptacji
•          Docenianie przez dorosłych i rówieśników.
•       Stwarzanie okazji do doświadczenia powodzenia w jakiejś dziedzinie

---

[1]  Erik Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, Warszawa 2000.